„Widzieć inaczej”. Jak wygląda świat oczami ucznia niewidomego?

1. Doświadczenie ucznia niewidomego: spojrzenie „od środka”

1.1. Odbieranie przestrzeni i informacji

Dla ucznia niewidomego świat szkolny wygląda zupełnie inaczej niż dla ucznia widzącego. Zamiast polegać na bodźcach wizualnych (tablicy), wykresach, gestach, slajdach, korzysta on z innych kanałów: słuchu, dotyku, orientacji przestrzennej (np. przy pomocy białej laski), zapachu, wibracji i technologii wspierających.

Orientacja przestrzenna w klasie może być trudna, jeśli przestrzeń nie jest logicznie zorganizowana i pozbawiona przeszkód. Pomagają tu wyraźne kontrasty, stałe układy mebli, dźwiękowe wskazówki lub powtarzalne punkty odniesienia.
Badania pokazują, że uczniowie z niepełnosprawnością wzroku napotykają bariery nie tylko w dostępie do materiałów dydaktycznych, ale też w swobodnym poruszaniu się po szkole.

1.2. Relacje z rówieśnikami i nauczycielami

Uczniowie niewidomi mogą doświadczać zarówno pełnej inkluzji, jak i wykluczenia, na przykład wtedy, gdy aktywności grupowe nie są dostosowane do ich możliwości.
Poczucie przynależności do klasy ma kluczowe znaczenie: wzmacnia samoocenę i motywację ucznia oraz wpływa na jego aktywność podczas zajęć.

1.3. Potencjał i kompetencje

Uczniowie niewidomi mają ogromny potencjał poznawczy i społeczny. Nie potrzebują litości, lecz dostępnego środowiska. Ich niezależność zależy w dużej mierze od tego, jak dobrze szkoła i nauczyciele przygotują przestrzeń i materiały dydaktyczne.
Badania pokazują, że trzy elementy mają największe znaczenie: postawa nauczyciela, dostępność materiałów oraz fizyczne otoczenie klasy.

2. Ćwiczenie empatii dla nauczycieli

Cel: zrozumienie, jak może się czuć uczeń niewidomy w klasie.
Materiały: opaska na oczy, wyznaczony obszar klasy, kilka przedmiotów (np. krzesło, książka, plecak), dźwięki otoczenia.

Przebieg:

1. Poproś ochotnika (nauczyciela lub inną osobę dorosłą) o zasłonięcie oczu.

2. Zadaniem uczestnika jest przejście z jednego końca klasy na drugi, odnalezienie wskazanego przedmiotu i powrót na swoje miejsce.

3. Obserwatorzy notują momenty trudności: czy uczestnik prosi o pomoc, jak reaguje na dźwięki i przeszkody.

4. Po ćwiczeniu omówcie doświadczenia: jakie emocje się pojawiły? Czy wystąpiło poczucie dezorientacji lub braku kontroli?

5. Na koniec zastanówcie się wspólnie, co można zmienić w klasie, by ułatwić poruszanie się uczniowi niewidomemu.

Pytania do refleksji dydaktycznej:

• Czy wszystkie przedmioty w klasie mają stałe miejsca?

• Czy trasa między drzwiami a ławką ucznia jest bezpieczna i wolna od przeszkód?

• Czy podczas lekcji używam opisowych zwrotów wspierających orientację przestrzenną („po lewej stronie”, „przed tobą znajduje się stolik” zamiast „tu”, „tam”)?

• Czy materiały są dostępne w formacie dotykowym lub dźwiękowym?

• Czy cała klasa wie, jak właściwie komunikować się z kolegą/koleżanką z niepełnosprawnością wzroku?

3. Narzędzia i strategie dla dostępnej klasy

3.1. Technologie wspomagające i pomoce dydaktyczne

• Oprogramowanie czytające ekran (screen reader) i programy powiększające.

• Urządzenia i notatniki brajlowskie, linijka brajlowska.

• Pomocne rozwiązania: wypukłe naklejki, brajlowskie oznaczenia, modele przestrzenne, mapy i wykresy dotykowe.

• Aplikacje do orientacji przestrzennej i mobilności

3.2. Dostosowanie przestrzeni i materiałów

• Zapewnij dostęp do materiałów z wyprzedzeniem. Uczeń niewidomy potrzebuje więcej czasu na przetworzenie treści w odpowiednim formacie.

• Dbaj o stały, logiczny układ klasy i czytelne ścieżki poruszania się.

• Uzupełniaj ilustracje modelami 3D, makietami lub grafikami dotykowymi.

3.3. Organizacja pracy i współpraca zespołu

• Stwórz plan dostępności: określ formaty materiałów, wsparcie rówieśnicze i role nauczycieli.

• Współpracuj z nauczycielem wspomagającym i specjalistą tyflopedagogiem - omawiajcie plany lekcji z wyprzedzeniem.

• Włącz klasę w działania, np. wprowadź system „koleżeńskiego wsparcia”.

• Regularnie pytaj ucznia, co działa, a co wymaga poprawy - jego perspektywa jest kluczowa.

4. Przykładowa adaptacja lekcji

Temat: Wprowadzenie do geografii – „Mapa Europy”.

Przykładowe dostosowania:

• Przygotuj mapę dotykową z wypukłymi konturami i opisami w brajlu (dużym druku dla osoby słabowidzącej).

• Uczniowie pracują w parach: jedna osoba opisuje, druga lokalizuje elementy dotykowo.

• Uczeń niewidomy korzysta z notatnika brajlowskiego lub syntezatora mowy.

5. Wnioski i zaproszenie do refleksji

• Każdy uczeń ma prawo do pełnego uczestnictwa w lekcji. Dla ucznia niewidomego wymaga to świadomej adaptacji środowiska i metod pracy.

• „Widzieć inaczej” nie oznacza „widzieć mniej” - to po prostu inny sposób poznawania świata.

• Dobrze zaplanowana lekcja dostępna dla ucznia niewidomego jest zwykle lepsza dla całej klasy - inkluzyjność podnosi jakość nauczania.

• Spróbuj: wykonaj ćwiczenie empatii, porozmawiaj z uczniem o jego potrzebach, a potem wprowadź choć jedną zmianę w najbliższych tygodniach.

Źródło:

https://www.teachingenglish.org.uk/professional-development/teachers/inclusive-practices/magazine/inclusive-classroom-working-blind

https://www.birmingham.ac.uk/news/2023/students-with-low-vision-may-feel-more-socially-excluded-than-blind-or-sighted-peers

https://oapub.org/edu/index.php/ejse/article/view/230

thttps://www.teachingvisuallyimpaired.com/

https://battleforblindness.org/inclusive-education-top-learning-resources-for-blind-students

https://battleforblindness.org/inclusive-education-top-learning-resources-for-blind-students

https://www.objectiveed.com/vision-impairment

https://www.teachingenglish.org.uk/professional-development/teachers/inclusive-practices/magazine/inclusive-classroom-working-blind?

fot. freepik

Klauzula informacyjna:
Treści zawarte w artykule opracowano na podstawie dostępnych źródeł, badań i doświadczeń praktycznych z zakresu edukacji włączającej. Mają one charakter edukacyjny i służą wspieraniu pracy pedagogów, nauczycieli, rodziców i opiekunów.
Projekt Typhlox tworzy i udostępnia materiały, które pomagają lepiej rozumieć potrzeby uczniów z niepełnosprawnością wzroku oraz budować bardziej dostępną i wrażliwą edukację.

Zastrzeżenie:
Materiały publikowane przez Typhlox nie stanowią oficjalnych wytycznych instytucjonalnych ani porad prawnych. Mają charakter informacyjny i mogą stanowić wsparcie w praktyce pedagogicznej.