Dotyk, dźwięk, słowo. Alternatywne drogi do nauki w klasie.

1. Zrozumienie zasad dostępności

1.1 Technologie wspierające

Oprogramowanie czytników ekranu (np. JAWS, NVDA) umożliwia osobom niewidomym korzystanie z komputera, odczytywanie dokumentów oraz nawigację po stronach internetowych za pomocą syntezatora mowy.
NVDA jest bezpłatne, można je uruchamiać z pamięci przenośnej USB, co ułatwia jego wykorzystanie w środowisku szkolnym.
W pracy dydaktycznej warto również stosować technologie dotykowe: grafiki wypukłe, modele 3D, makiety, które pozwalają „czytać” wykresy, mapy i schematy poprzez dotyk.

1.2 Zasada trzech kanałów

Przygotowując materiały dydaktyczne, należy zadbać, by informacja była przekazywana równolegle w trzech kanałach:

• dotykowym (modele, grafiki wypukłe),

• dźwiękowym (narracja, opisy audio),

• słownym (tekst dostępny w brajlu lub obsługiwany przez czytnik ekranu).

Takie podejście nie tylko zwiększa dostępność, lecz także wspiera wielozmysłowe uczenie się, z korzyścią dla całej klasy.

2. Modyfikacja materiałów dydaktycznych

2.1 Modele i grafiki dotykowe

• Przygotuj mapy, wykresy lub diagramy w wersji wypukłej.

• Zróżnicuj faktury, aby poszczególne elementy były wyraźnie rozróżnialne.

• Oznacz elementy brajlem lub dużym drukiem.

• Naucz uczniów zasady: „najpierw ogólny skan, potem szczegóły”.

• Włącz pracę grupową: uczniowie opisują model słowami, a uczeń niewidomy uczestniczy aktywnie poprzez dotyk i narrację.

2.2 Opisy audiowizualne i narracje

• Każda prezentacja powinna zawierać alternatywny opis słowny lub nagranie audio.

• Uczniowie powinni mieć możliwość powrotu do materiału poprzez pliki audio lub dostępne dokumenty.

• W miarę możliwości wykorzystuj automatyczne systemy opisu slajdów lub narracje nagrywane przez nauczyciela.

2.3 Technologie cyfrowe i czytniki ekranu

• Upewnij się, że pliki tekstowe i prezentacje są kompatybilne z czytnikami ekranu (np. JAWS, NVDA).

• Dokumenty powinny mieć uporządkowaną strukturę nagłówków i opisy alternatywne dla obrazów.

• Uczeń może korzystać z notatnika lub monitora brajlowskiego (np. BrailleNote Touch Plus, BraillePen).

• Technologia ma wspierać proces dydaktyczny, nie go zastępować — o skuteczności decyduje sposób jej włączenia do pracy na lekcji.

3. Przykłady adaptacji lekcji

Pomysł A: Biologia – „Budowa komórki”

• Model 3D komórki z materiałów o różnych fakturach.

• Równoległy schemat wypukły z podpisami.

• Uczniowie pracują w parach: jeden opisuje głosowo, drugi dotyka modelu.

• Uczeń niewidomy może nagrać komentarz audio.

Pomysł B: Matematyka – „Wykres funkcji”

• Wypukły wykres z opisami brajlowskimi lub grubą linią dotykową.

• Praca z oprogramowaniem np. NVDA.

• Zadanie domowe: nagranie, w którym uczeń opisuje zmiany funkcji matematycznej głosem.

Pomysł C: Historia – „Mapa migracji ludów”

• Wersja dotykowa mapy, np. z warstwowych nakładek.

• Narracja: „Przesuń palce wzdłuż trasy migracji – wyobraź sobie podróżnika”.

• Praca grupowa: uczniowie opisują poszczególne trasy, włączając ucznia niewidomego do prowadzenia po „trasie dotykowej”.

4. Wskazówki dla nauczyciela

• Zainstaluj i przetestuj darmowy czytnik ekranu (NVDA).

• Twórz zestawy materiałów w kilku formach: standardowej, dotykowej i audio.

• Zaplanuj lekcję symulacyjną — „Jak wygląda praca ucznia niewidomego”.

• Zapytaj ucznia o preferowany sposób pracy i komunikacji przestrzennej.

• Ustal zasady przekazywania materiałów z wyprzedzeniem.

• Dokumentuj wnioski z adaptacji – tworzy to bazę dobrych praktyk dla zespołu pedagogicznego.

5. Podsumowanie

Adaptacja lekcji dla ucznia niewidomego nie polega na tworzeniu odrębnych treści, lecz na równoległym otwieraniu różnych ścieżek poznania.
Dotyk, dźwięk i słowo to trzy równoprawne drogi prowadzące do zrozumienia. Wdrażając takie podejście, nauczyciel nie tylko wspiera konkretnego ucznia, ale rozwija kulturę dostępności w całej klasie.

Źródło:

https://ati.gmu.edu/at-resources/vision/screen-readers/

https://www.teachingvisuallyimpaired.com/nvda-screen-reader.html

https://arxiv.org/abs/2201.08574

https://arxiv.org/abs/2201.08574

https://radr.rutgers.edu/resource/screen-readers-0

Klauzula informacyjna:
Treści zawarte w artykule opracowano na podstawie dostępnych źródeł, badań i doświadczeń praktycznych z zakresu edukacji włączającej. Mają one charakter edukacyjny i służą wspieraniu pracy pedagogów, nauczycieli, rodziców i opiekunów.
Projekt Typhlox tworzy i udostępnia materiały, które pomagają lepiej rozumieć potrzeby uczniów z niepełnosprawnością wzroku oraz budować bardziej dostępną i wrażliwą edukację.

Zastrzeżenie:
Materiały publikowane przez Typhlox nie stanowią oficjalnych wytycznych instytucjonalnych ani porad prawnych. Mają charakter informacyjny i mogą stanowić wsparcie w praktyce pedagogicznej.